Bilişsel Yaklaşım

Bilişsel gelişim kuramını ortaya atan bilim insanı ünlü İşviçreli psikolog Jean Piaget’tir(1896-1980). Kendi çocukları üzerinde yaptığı gözlemlere dayanarak çocuklarda akıl yürütme, düşünme ve kavram geliştirme süreçlerini incelemiş ve bilişsel süreçleri açıklamaya çalışmıştır. Piaget’e göre gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin sonucudur. Çocuklar gelişimin bir gereği olarak çevreden bilgi edinmeye çalışır. Çocuk bilgiyi kazanmada aktif bir role sahiptir. Zihinsel gelişim ise içsel ve bireyseldir. Bilgi bireyin kendisi tarafından yapılandırılır.

Bilişsel gelişim kuramı çocuğun nasıl düşündüğü ve zaman içerisinde düşüncelerinin nasıl değiştiği üzerine odaklanır. Çocukların yetişkinler gibi düşünmediğini, kendilerine özgü bir dünya görünüşünün olduğunu savunur. Piaget’e göre zihinsel ya da bilişsel süreçler çocuğun dünyayı anlamasını sağlar. Gelişim belli bir sıra izler.

Piaget gelişim dönemlerini yaşlara göre 4 aşamada inceler. Buna göre her bireyin her gelişim döneminde yerine getirmesi gereken gelişim görevleri bulunmaktadır.

 

Duyusal Motor Dönemi                                  (0 – 2 yaş)

İşlem Öncesi Dönem                                       (2 – 7 yaş)

Somut İşlemler Dönemi                                  (7-11 yaş)

Soyut İşlemler Dönemi                                    (11 yaş ve üstü)

 

Duyusal Motor Dönemi (0 – 2 yaş)

• Bu dönemde bebek, dış dünyayı anlamak için duyularını ve motor becerilerini kullanır.
• Doğuştan gelen refleksler zamanla amaçlı davranışlara dönüşür.
• Piaget Duyusal Motor Dönemini kendi içinde 6 aşamada açıklar.

1. Refleks Şemaları (doğum-1 ay): Yenidoğan refleksleri göz kırpma, emme, arama, yüzme gibi
2. Birincil Döngüsel Tepkiler (1-4 ay): Bebeğin kendi vücudu etrafında merkezlenen basit motor hareketler. Nesne sürekliliği, yer çekimi gibi fiziksel özelliklere farkındalık gelişir. Bir gün sonra bir yetişkinin yüz ifadesinin taklidini yapabilir. Benzer uyarıcıları algısal olarak bir arada kategorileyebilir.
3. İkincil Döngüsel Tepkiler (4-8 ay): Yakın çevredeki etkileri tekrar etme, tanıdık davranışları taklit etme. İyileşmiş fiziksel bilgi ve temel sayısal bilgi. Bir gün sonra bir yetişkinin nesneler üzerindeki yeni davranışlarını taklit edebilir. Birçok olay ve nesnenin benzer işlev ve davranış temelinde kavramsal olarak kategorilere ayırabilir.
4. İkinci Döngüsel Tepkilerin Koordinasyonu (8-12 ay): Amaca yönelik davranış, nesne sürekliliği, farklı davranışların taklit edilmesi. Bir örtüyle örtülen saklı bir nesneyi arama yeteneği, duyusal-devinimsel problemleri daha önceki bir probleme dayanarak çözme becerisi
5. Üçüncü Döngüsel Tepkiler (12-18 ay): Yeni yollar deneyerek nesnelerin özelliklerini keşfetme, saklanan bir nesneyi pek çok yerde arama becerisi, uzun bir zaman geçtikten sonra veya yapılan değişiklikten sonra bir yetişkinin bir nesne aracılığıyla yaptığı yeni hareketlerin ertelenmiş taklit becerisi, mantıklı taklit, tek bir kümeye ilişkin etkin nesne sınıflaması
6. Zihinsel Temsiller (12-24 ay): Problem çözme, nesne ve olayların içsel tasviri, görünmez yer değiştirme, ertelenmiş taklit, mış gibi oyunu

• Bebeklik döneminde gelişmesi beklenen bilişsel becerilerden en önemlisi nesne sürekliliğidir.
• Nesne sürekliliği; nesne ya da olayın doğrudan görülmediği, işitilmediği ya da dokunulmadığı halde devam edip var olduğunu anlama olarak tanımlanır.
• Nesne sürekliliğinin aylara göre dağılımı aşağıda belirtilmiştir.
  • I. ve II. Aşama (0-4 ay): Gözlerinin önünden nesne alındığında dikkat, farkındalık, ilgi kaybolur.
  • III. Aşama(4-8 ay): Saklanan nesnelerin sürekliliğini fark etmeye başlar. Tamamen saklı nesneleri aramaz.
  • IV. Aşama (8-12 ay): Saklanan nesnenin saklandığı yeri hatırlar. İlk saklanan yerde araştırır, ikinci yerde aramaz.
  • V. ve VI. Aşama (12-24 ay): Bilgi ve performansı koordine eder. Karmaşık saklama sürecini algılar. İki farklı yerde saklanan nesneleri bulur. Nesne sürekliliğini tamamen kazanır.

 

 

İşlem Öncesi Dönem (2 – 7 yaş)

• Piaget’e göre okul öncesi bu yıllar bilişsel gelişimde bir geçiş dönemidir.
• Zihinsel temsilde olağan üstü artışın olduğu, akıl yürütmenin oluştuğu, dilin gelişmeye başladığı, kavramların biçimlendiği, benmerkezciliğin güçlü olarak başladığı, sonrasında zayıfladığı bir dönemdir.
• Çocuk bu dönemde gözünün önünde olmayan nesne veya insanları düşünebilir, hayal edebilir.
• Geçmiş yaşantıları hatırlayabilir ve gelecek olaylarla ilgili fikir üretebilir.
• Bu dönemin çocukları sınırlı sözcük dağarcıkları ile bir ölçüde simgesel düşünebilir, ancak bilişsel yeterlikleri sınırlı olduğu için konular arasında mantıksal ilişkiler kuramazlar.
• Deneme-yanılma yoluyla öğrenme daha baskındır.
• 2-4 yaş arası cansız varlıkları canlılardan ayırt edebilir, günlük yüz yüze iletişimde başkalarının bakış açısından bakar.
• İşlem öncesi dönemin özellikleri algı temelli düşünce, tek boyutlu düşünce, sınıflama, tersine çevirmezlik, korumum, sembolik oyun, benmerkezcilik, animizm olarak sıralanır.
• Algı Temelli Düşünce; çocuğun nesnelerin görünümlerini ve seslerini olduğundan farklı algıladığı ve bu yanlış algıyı düzeltmek için mantığını kullanmadığı düşünme tarzıdır. Örneğin her birine yedişer tane top konulmuş iki sepetten yayvan olanın daha çok aldığını söyler.
• Tek Boyutlu Düşünce; çocuğun bir tek olguya veya duruma odaklanması, birden fazla fikir veya etkinliği koordine etmekte zorlanmasıdır. Bir etkinlikten daha fazlasını düzenleyemezler, kavramları bir bütünsellik içinde anlayamazlar.
• Sınıflama; çocuk bu dönemde nesneleri tekbir özelliğe göre sınıflayabilir. Örneğin çocuğun önüne 5 sarı, 10 kırmızı top konduğunda ‘kırmızı toplar mı yoksa sarı toplar mı daha çok?’ sorusu sorulduğunda hem kırmızı hem sarı topların toplar kategorisinde yer aldığının farkında olmadan kırmızı toplar çok yanıtını verebilirler.
• Tersine Çevirmezlik; çocuğun düşüncelerinin yönünü tersine çevirmesinde güçlük yaşamasıdır. Örneğin, iki eşit büyüklükteki elmadan biri çocuğun önünde dilimlendiğinde, çocuk dilimlenmiş olan elmanın daha çok olduğunu söyleyecektir.
• Korunum; çocuk bu yaşta fiziksel görünümü değişse de nesnenin özelliklerinin ve miktarının aynı kaldığını ifade eden korunum kavramını henüz kazanmamıştır. Korunum türleri; sayı, miktar, uzunluk, alan, ağırlık ve hacim olarak sıralanmaktadır. Bu dönemdeki bir çocuğa, içleri sıvı dolu birbirinin aynısı 2 kap gösterilip kaplardan birinin içindeki sıvı, miktarı değiştirilmeden daha dar ve uzun bir kabın içine boşaltıldığında, çocuk korunum ilkesi gelişmediğinden dar ve uzun kabın içindeki sıvının daha çok olduğunu söyler.
• Sembolik Oyun; sembollerin var olmayan bazı şeylerin yerine kullanılmasını ifade eder. Dilin kullanımı, mış gibi oyunlar, çeşitli çizim ve karalamalar çocuğun sembolik oyununu destekler. Örneğin muzu telefon olarak kullanması, saç fırçasından mikrofon yapması gibi, çocuk büyüdükçe doktorculuk oynama, alışveriş yapma, yemek pişirme ve ikram etme gibi taklitleri gerçekleştirmeye başlarlar.
• Benmerkezcilik; çocuk hala benmerkezciliğe sahiptir başkalarının duygu ve düşüncelerini anlamakta güçlük çeker.
• Animizm; çocuğun cansız varlıklara canlıymış gibi anlam yükleyip onlarla etkileşime girmesidir. Örneğin ayağı sandalyeye takılıp düştüğünde sandalyeye kızması gibi,
• Piaget küçük çocukların benmerkezcilikten uzaklaştıkça ahlak duygusu edindiklerini ifade etmiştir. Bu dönemdeki çocuklar ön ahlaklıdırlar, ahlaki karar verirken ya da oyun oynarken belli kurallara uymazlar. Kuralları anlamada sınırlı oldukları ve benmerkezci düşünceye sahip oldukları için kuralları kendilerine uygun biçimde değiştirirler.

 

 

Somut İşlemler Dönemi  (7-11 yaş)

• Piaget’e göre bu dönem bilişsel gelişimde temel bir dönüm noktasıdır.
• Bu yaş aralığı ilkokul dönemine denk gelir. Çocuktan okuma-yazma ve aritmetik gibi temel becerileri kazanmaları beklenir.
• Çocuklar bu dönemde bir önceki dönemde kazandıkları kavramlar üzerinde daha karmaşık zihinsel işlemler yapar hale gelirler ve bilişsel yeterlilikler açısından çok hızlı değişim gösterirler.
• Sorgulama mantıksal analiz becerisi gelişmeye başlar. Aynı zamanda soyut düşünmeye hazırlık dönemidir.
• Çocuklar bazı işlemleri zihinsel olarak yapabilirler.
• Bu dönemde çocuklarda tersine çevrilebilirlik, korunum ve gruplama gibi zihinsel beceriler geliştiği için işlem öncesi dönemde yaşadıkları sorunları bu dönemde yaşamazlar.
• Alansal akıl yürütme becerisi gelişir. Bu beceri ile çocuk çizilen krokiler ya da haritalar üzerinde yön bulabilir. Ancak krokinin yönü farklı bir yöne çevrildiğinde zorluk yaşar.
• Çeşitli planlamalar yapıp, planı uygulayabilir.
• Tekrarlar ile bilgiyi örgütleme, zihinde bağlantı kurma gibi bellek stratejileri gelişmeye başlar.
• Piaget okul yıllarında pek çok çocuğun ahlaki gerçekçilik duygusu gösterdiğini savunur. Bu evrede ahlaki kararlar ve oyunlar değişmeyen kurallara bağlıdır. Bu yaşlarda doğru ve yanlışlar, anne babalar, diğer yetişkinler ve Allah gibi otorite figürlerinden gelen ve değişmeyen kurallara göre belirlenir.

 

 

Soyut İşlemler Dönemi  (11 yaş ve üstü)

• Bu dönemde ergen, kendini dünyanın merkezi gibi hisseder ve bu nedenle yine ben merkezci düşünce hakimdir.
• Çocukluk dönemiyle karşılaştırıldığında ergenlik, yetişkinliğe daha yakındır ve düşünme ve mantıksal yapı daha karmaşıktır.
• Çocuklar soyut, sistematik ve bilimsel düşünme yeteneğini geliştirirler, üst düzey zihinsel işlemleri yapabilirler, mantıksal sonuç çıkarma, dikkati yoğunlaştırma, bellek kapasitesi ve esnek düşünme becerilerinde önemli gelişmeler kaydederler.
• Düşünme biçimleri yetişkinlere benzemeye başlar.
• Karar alma stratejileri geliştirir.
• Sistemli bir şekilde sonuca ulaşarak varsayımsal-tümdengelimsel akıl yürütme gerçekleştirirler.
• Ergenliğin sonlarında ise, ergen tüm potansiyelini sosyal çevresini genişletmeye, din ve politika gibi konulara yönlendirir.
• Piaget’e göre ahlak gelişiminin son evresi ahlaki görecelik duygusu bu döneme denk gelir.bu son evrede ahlaki yargılamalar yapılırken bağlam ve amaçlar dikkate alınır. Bu görüşe göre kurallar insanlar için yapılmıştır ve daha iyi amaç için değiştirilebilir.